Programma Teksten schrijven in het (speciaal) basisonderwijs

Presentatie Peil.Schrijfvaardigheid einde bo en sbo

Hoe vaardig zijn leerlingen aan het einde van het basisonderwijs (bo) en speciaal basisonderwijs (sbo) op het gebied van schrijven van teksten, ook in relatie tot eerder peilingsonderzoek in 2009? En hoe ziet het schrijfonderwijs op bo- en sbo-scholen eruit en welke kenmerken daarvan hangen samen met de prestatieverschillen tussen leerlingen? In Peil.Schrijfvaardigheid zijn de antwoorden op deze vragen met behulp van verschillende instrumenten in kaart gebracht. In deze presentatie lichten we de belangrijkste bevindingen uit dit onderzoek toe. Na afloop van de presentatie is er gelegenheid voor vragen en een kort gesprek naar aanleiding van de resultaten.  

Ter voorbereiding op het peilingsonderzoek schrijfvaardigheid (S)BO voerden wij een literatuuronderzoek uit naar effectieve kenmerken van schrijfonderwijs. Doel van het onderzoek was het geven van een overzicht van variabelen die invloed uitoefenen op de schrijfprestaties van leerlingen.  Bij ‘variabelen’ ging het zowel om domein-specifieke kenmerken (kenmerken van goed schrijfonderwijs), als om meer algemene kenmerken van goed onderwijs en professionele kwaliteiten van leerkrachten (kenmerken en kwaliteiten die in ieder onderwijsdomein belangrijk zijn). Het overzicht van variabelen diende een bruikbaar kader te vormen voor de ontwikkeling van vragenlijsten, observatie- en andere onderzoeksinstrumenten waarmee het onderwijsaanbod voor schrijven in peilingsonderzoek in kaart gebracht en geëvalueerd kan worden. In deze presentatie geven wij een overzicht van de belangrijkste algemeen didactische en domein-specifieke kenmerken die effectief gebleken zijn in eerder onderzoek.   

Werken we doelgericht en vanuit doorgaande leerlijnen aan de schrijfvaardigheid van onze  leerlingen? Wat zijn kenmerken van effectieve didactiek en hoe zien we dat terug in onze eigen onderwijspraktijk? Hoeveel tijd besteden we eigenlijk aan schrijven, in de taalles maar ook in andere contexten? Zijn er afspraken op school over het volgen van de schrijfontwikkeling van leerlingen en stemmen we voldoende af op individuele leerbehoeften?

Het peilingsonderzoek heeft een inkijkje gegeven in hoe het schrijfonderwijs op scholen voor (speciaal) basisonderwijs op dit moment is ingericht. De observaties, vragenlijsten en interviews laten ook zien welke vragen leerkrachten hebben en waar mogelijkheden liggen voor verbetering. Dat begint met het stellen van vragen en het gezamenlijk reflecteren op kennis, keuzes en ambities. Om scholen te ondersteunen bij het optimaliseren van hun schrijfonderwijs is er nu een reflectiewijzer en een handreiking schrijfvaardigheid voor de midden- en bovenbouw.

In deze presentatie worden beide producten geïntroduceerd en wordt een inkijkje gegeven in relevante vragen en adviezen.

Begin 2015 bracht de Taalunie, gevoed door een werkgroep van experts, een advies uit over effectief schrijfonderwijs met de titel Schrijfonderwijs in de schijnwerpers. Het rapport werd begeleid door beschrijvingen van effectieve schrijfdidactieken voor het basis- en voortgezet onderwijs. De Peil. Schrijfvaardigheid vormde aanleiding voor de Taalunie om het advies en de beschrijvingen te actualiseren. In deze ronde zullen de up to date versies, vers van de pers, worden toegelicht.

Volgens het advies uit 2015 is er sprake van effectief schrijfonderwijs als het schrijfonderwijs structureel is ingebed in het hele curriculum (dus niet alleen in het vak Nederlands/taal) en uitgaat van zinvolle contexten: leerlingen krijgen schrijfstrategieën aangereikt en raken vertrouwd met schrijfvormen, genres en redeneerwijzen die relevant zijn voor en aansluiten bij hun vak/opleiding. Bij effectief schrijfonderwijs is, zowel in aanpak als in didactiek, aandacht en respect voor de schrijfontwikkeling van elke individuele leerling. Onderzoek van de Nederlandse en Vlaamse onderwijsinspectie, Levende Talen en het PPON toonden destijds ook al aan dat effectief schrijfonderwijs zoals hierboven beschreven op scholen moeizaam tot stand komt. Het adviesrapport noemde de drie belangrijkste oorzaken daarvoor: (1) wetenschappelijke kennis over wat werkt en niet werkt in het schrijfonderwijs vindt moeilijk een weg naar de praktijk; (2) er is te weinig verbinding tussen schrijven bij taal (of Nederlands) en schrijven bij andere vakken, en (3) er is te weinig zicht op de schrijfontwikkeling van leerlingen waarop het didactisch handelen afgestemd kan worden.

Op basis van deze knelpunten formuleerde de Taalunie drie aanbevelingen:

• Aanbeveling 1: verzamel, benoem en beschrijf bewezen effectieve schrijfdidactieken
• Aanbeveling 2: zorg voor aandacht voor effectieve schrijfdidactiek in leermiddelen, begeleidingstrajecten en nascholing
• Aanbeveling 3: doe verder onderzoek naar (alternatieve) evaluatie-instrumenten

Daarbij deed de Taalunie een voorzet door een aantal bewezen effectieve didactieken en interventies voor zowel basis- als voortgezet/secundair onderwijs te verzamelen en te benoemen en een begin te maken met een beschrijving ervan. De beschrijvingen zijn gebaseerd op bestaande meta-analyses uit de Angelsaksische wetenschappelijke literatuur.

De Peil. Schrijfvaardigheid laat zien dat zowel de oorzaken als de adviezen uit het rapport van 2015 ook in 2021 nog steeds van toepassing zijn. In de tussenliggende tijd is meer onderzoek verschenen naar elementen van bewezen effectief schrijfonderwijs, bijvoorbeeld over het verbinden van schrijf- en leesonderwijs, en over het (formatief) evalueren van de schrijfontwikkeling van leerlingen. Bovendien bieden de bouwstenen voor een nieuw curriculum van Curriculum.nu volop kansen voor een stevige schrijfbasis en geïntegreerd schrijfonderwijs. Alle redenen dus om het schrijfonderwijs opnieuw in de schijnwerpers te zetten.

Met: 

• Mariëtte Hoogeveen: Schrijfportfolio: hulpmiddel bij het volgen en sturen van de schrijfontwikkeling
• Monica Koster